Brain drain ...

Έφυγα από την Ελλάδα για πρώτη φορά στην ηλικία των 18. 3 χρόνια Αγγλία, 5 1/2 χρόνια στο Seattle, μισό χρόνο στη Γαλλία, δύο χρόνια στη Washington και ένα χρόνο στην Ελβετία. Είχα τρομερή νοσταλγία και ανυπομονούσα πως και τι να επιστρέψω στην Ελλάδα. Επέστρεψα πρώτη φορά στο πανεπιστήμιο Κρήτης ως συμβασιούχος. Έχοντας μείνει για 12 χρόνια ενήλικης ζωής στο εξωτερικό, δεν είχα ιδέα από την κατάσταση στην Ελλάδα. Δεν μου είχε πει κανείς "δεν επιστρέφεις σε θέση συμβασιούχου". Τον πρώτο χρόνο κάναμε 6 μήνες να πρωτοπληρωθούμε, αλλά οι καθυστερήσεις δε σταμάτησαν εκεί. Οι καθυστερήσεις πάντα σε πολλαπλάσια των 3 μηνών. Κάποιοι ψυθίριζαν ότι διάφοροι στο υπουργείο "επενδύαν" τα χρήματα που ερχόταν από την ευρωπαϊκή ένωση, πριν μας δώσουν το "κεφάλαιο". Έκανα αιτήσεις για κάποια σταθερή θέση, συνήθως παίρναν τον "εσωτερικό" υποψήφιο.
Επιστρέφοντας στο Ηράκλειο από τη Ζυρίχη, ήταν τέτοια η νοσταλγία μου που σκεφτόμουν ότι θα φιλούσα το χώμα της Κρήτης. Ένα πράγμα δεν περνούσε από το μυαλό μου: ότι θα υπήρχε περίπτωση να ξαναφύγω.

Το χειμώνα του 2004, καταλαβαίνοντας ότι είχα φτάσει σε αδιέξοδο, έκανα ξανά τα χαρτιά μου για να επιστρέψω στις ΗΠΑ. Δέχτηκα μια θέση tenure-track στο πανεπιστήμιο Vanderbilt, ένα καλό ιδιωτικό στο Νασβιλ, Τενεσί. Θυμάμαι το πρώτο πράγμα που μου έκανε εντύπωση όταν ανέλαβα καθήκοντα ήταν ότι στη συνέλευση των καθηγητών, όταν μιλούσα, άκουγαν την άποψή μου! Ήταν τρομερή αυτή η διαπίστωση, έδειχνε τι είχε προηγηθεί στην αγαπημένη πατρίδα...
Το Vanderbilt μου συμπεριφέρθηκε άψογα. Ένα σταθερό περιβάλλον, στο οποιο το κύριο μέλημα των συναδέλφων, του προέδρου του τμήματος, όλης της σχολής, ήταν να προσφέρουν σε κάθε ένα μέλος ένα περιβάλλον στο οποίο θα μπορεί να αποδόσει. Σχεδόν κάθε εβδομάδα περνούσε ο πρόεδρος του τμήματος από τα γραφεία μας: "Χρειάζεσαι κάτι; Γνωρίζεις ότι έχει προκηρυχθεί η τάδε ευκαιρία χρηματοδότησης; Την άνοιξη διοργανώνονται τα εξής σεμινάρια, αν θέλεις μπορείς να συνδιοργανώσεις ένα..."
Έμαθα τι σημαίνει συνεχής και ενεργή υποστήριξη. Είδα τις ενεργές προσπάθειες ενός προέδρου τμήματος ώστε το τμήμα να βελτιώσει τη θέση του στα rankings... Και η έρευνά μου να είναι η μόνη και καθημερινή μου έγνοια... Όλα περίφημα...

Κι όμως, αυτή η πλανεύτρα Κρήτη, δεν έλεγε να βγει από το μυαλό μου. Εξελέγην στο Πολυτεχνείο Κρήτης και είπα να δοκιμάσω την τύχη μου στην Ελλάδα για δεύτερη φορά...
Επιστρέφω το Μάιο του 2006. "Δοκιμαστικά", μου είπαν από το Vanderbilt. Αν δε σου αρέσει, επιστρέφεις πίσω. "Δοκιμαστικά" σκέφτηκα και εγώ...

Να μην τα πολυλογώ, πέρυσι το χειμώνα επέστρεψα για 7 μήνες στη Washington. Για 7 μήνες θυμήθηκα πως είναι να βρίσκεσαι σε ένα σταθερό, προβλέψιμο περιβάλλον. Θυμήθηκα πως είναι το να βρίσκεσαι σε περιβάλλον που ο ένας στηρίζει και σέβεται τον άλλο. Σε μια εργασία στην οποία οι αποδοχές σου επιτρέπουν να μην ανησυχείς για το ενοίκιο, για το εάν μπορείς να πληρώσεις για τη θέρμανση, και μπορείς να αφιερωθείς στην έρευνα.
Πίσω στην Ελλάδα της κρίσης, και στα Χανιά του airbnb, τα πράγματα δεν είναι εύκολα, ακόμα και για κάποιον που έχει σταθερή εργασία. Όλα τα σημαντικά, είναι προβληματικά. Οι μισθοί χαμηλοί, τα νοίκια "στο Θεό", η γραφειοκρατία ατελείωτη, η νομοθεσία συγκεχυμένη, δεν ξέρεις "τι θα σου ξημερώσει". Αισθάνεσαι ότι, αντί ο ένας να βοηθά τον άλλο, η χώρα είναι γεμάτη μικρά και μεγάλα φέουδα και συχνά κρίνεσαι και λαμβάνονται αποφάσεις υπέρ σου (ή εναντίον σου) ανάλογα με το τι (νομίζουν) οι άλλοι ότι πρεσβεύεις ...
Όσο για την αναξιοκρατία, εναντίον της όλοι μιλάνε και όλοι κάπου κάνουν τα "στραβά μάτια"...

Οι συμπολίτες μας που πρώτα γνώρισαν τις στρεβλές καταστάσεις στην Ελλάδα και στη συνέχεια βρέθηκαν στο εξωτερικό, γνώρισαν τι σημαίνει να μπορείς να εργάζεσαι σε ένα περιβάλλον προβλέψιμο, στο οποίο η εργασία αναγνωρίζεται και αμοίβεται. Γνωρίζουν τι σημαίνει να βρίσκεσαι σε ένα περιβάλλον στο οποιο επικρατεί ο σεβασμός του ενός προς τον άλλο. Ένα περιβάλλον στο οποίο υπάρχει κατ' αρχήν εμπιστοσύνη του ενός προς τον άλλο, και στη βάση αυτής της εμπιστοσύνης ο ένας θα βοηθήσει τον άλλο. Ειδικά οι επιστήμονες, γνωρίζουν ένα περιβάλλον το οποίο τους προσφέρει όλες τις προϋποθέσεις για να δημιουργήσουν. Είναι πολύ σημαντικό για τον κάθε ένα από εμάς, να μπορεί να δημιουργεί. Και αυτή τη δυνατότητα την προσφέρουν οι χώρες που υποδέχονται το δικό μας "brain drain".
Αυτό το περιβάλλον, γιατί θα θελήσει να το αφήσει ο έλληνας του εξωτερικού;

Το εμπόριο τίτλων σπουδών ως "εργαλείο ανάπτυξης"

Θυμάμαι ότι στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο τότε υπουργός Παιδείας Πέτρος Ευθυμίου προωθούσε την ιδέα της διεύρυνσης του ακαδημαϊκού χάρτη της χώρας, η οποία έμεινε στη μνήμη μας με το γνωστό «κάθε πόλη και πανεπιστήμιο, κάθε ραχούλα και ΤΕΙ». Μάλιστα, τότε κυκλοφορούσε μια λίστα με τις πόλεις και κωμοπόλεις της χώρας με πληθυσμό άνω των 5.000 κατοίκων, με αναφορά για το εάν είχαν έστω ένα τμήμα ΤΕΙ. Τέτοια "έπρεπε να σχεδιαστούν".

Αντίστοιχης αισθητικής, αν όχι λογικής, είναι οι πρόσφατες συζητήσεις για δημιουργία μιας ελληνικής "αγοράς παροχής υπηρεσιών εκπαίδευσης". Η ίδια η υπουργός αναφέρει ότι η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων θα "προσελκύσει φοιτητές από όλον τον κόσμο, με σημαντική βελτίωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και άμεσα οικονομικά οφέλη για τη χώρα. Η χώρα μας πολύ σύντομα θα αναδειχθεί σε περιφερειακό κέντρο εκπαίδευσης".

Δυστυχώς, όπως στο "σχεδιασμό" της κατανομής των τμημάτων ΤΕΙ ανά την επικράτεια, έτσι και σε αυτές τις εξαγγελίες λείπει οποιαδήποτε πειστική αναφορά στο πως θα διασφαλιστεί η ποιότητα του παρεχόμενου "εκπαιδευτικού προϊόντος".

"Να μην κερδίζει μόνο η Κύπρος και η Τουρκία" είχε κάποτε πει ο επικεφαλής του Ποταμιού, Σταύρος Θεοδωράκης.

Φαίνεται η αγωνία μας δεν είναι πλέον η ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης, αλλά το ποιός θα προσφέρει περισσότερους τίτλους σπουδών. Τα παραδείγματά μας έπαψαν να είναι οι ΗΠΑ, η Γερμανία, η Γαλλία, η Φινλανδία - πλέον τα "παραδείγματα προς μίμηση" είναι η Κύπρος και η Τουρκία...

Για την προώθηση της ιδέας του σχεδιαζόμενου "περιφερειακού κέντρου εκπαίδευσης" τα επιχειρήματα δεν είναι πειστικά:

Το brain drain σίγουρα θέλουμε να το περιορίσουμε, αλλά ευχής έργο θα ήταν να θέλαμε να φέρουμε πίσω στη χώρα εκείνους που πρωτοπορούν και βρίσκονται στην αιχμή της έρευνας και που δεν θα δεχτούν να αναπτύξουν το ερευνητικό τους εργαστήριο σε ένα κολλέγιο τρίτης κατηγορίας όταν μπορούν να ερευνήσουν στο Harvard, στο ΕΤΗΖ, στο Berkeley, στην Οξφόρδη.

Το επιχείρημα της "οικονομικής αιμορραγίας" καλά κρατεί εδώ και δεκαετίες... Στο όνομα της ανάσχεσης αυτής της "οικονομικής αιμορραγίας" έχει αυξηθεί ο αριθμός των εισακτέων τις τελευταίες δεκαετίες από 12% σε 80%. Οποιαδήποτε σωστή μελέτη θα είχε προσπαθήσει να αναζητήσει το πρόβλημα αυτών των πιέσεων για παροχή τίτλων σπουδών στο στρεβλά σχεδιασμένο πλαίσιο απόδοσης επαγγελματικών προσόντων, αλλά και στην άσχημα σχεδιασμένη (για να μην πω ανύπαρκτη) επαγγελματική εκπαίδευση. Η εμμονή στην περαιτέρω διεύρυνση της τριτοβάθμιας, εκφράζει τη λάθος κατανόηση των πολύ σοβαρών προβλημάτων στο χώρο της εκπαίδευσης.

Το ότι μπορούμε να προσελκύσουμε φοιτητές από όλο τον κόσμο - γι' αυτό δεν υπάρχει αμφιβολία. Το τρίπτυχο "λίγο κρασί, λίγο ήλιος, θάλασσα" είναι σίγουρα ελκυστικό για πολύ κόσμο, ιδιαίτερα εάν στη χώρα προέλευσης έχουν περισσότερο αξία οι τίτλοι σπουδών και όχι η ποιότητα. Εξ'αλλου, ας μην ξεχνάμε, πολλά diploma mills έχουν ανοίξει στην περιοχή, τα οποία προσφέρουν τίτλους σπουδών εύκολα και άκοπα.

Η ποιότητα δε διασφαλίζεται με τις μάλλον αφελείς εξαγγελίες ότι "ο συναγωνισμός με τα δημόσια πανεπιστήμια θα οδηγήσει στην βελτίωση του επιπέδου παρεχόμενης εκπαίδευσης για όλους" - πόσο συντέλεσαν τα ιδιωτικά της Κύπρου, που είναι πολύ χαμηλά στις διεθνείς κατατάξεις, σίγουρα όχι στην πρώτη χιλιάδα, στη βελτίωση του δημόσιου Πανεπιστημίου Κύπρου, το οποίο βρίσκεται σε κατάταξη μεταξύ 401-500 στον κόσμο;

Θα με ρωτήσετε κάποιοι: "Τι πειράζει εάν δημιουργηθούν 30 νέα πανεπιστήμια, σε θέσεις κατάταξης 3000 έως 20.000 στον κόσμο;"
Η απάντηση δεν είναι δύσκολη: όσο δεν εξυγιαίνεται το πλαίσιο απόδοσης επαγγελματικών προσόντων και άδειας ασκήσεως επαγγέλματος, το γνωσιακό υπόβαθρο των νέων πτυχιούχων θα βαίνει μειούμενο. Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα που παραμένει εγκλωβισμένη στα "τυπικά προσόντα" για τη στελέχωση φορέων και οργανισμών, η οποία εδώ και μισό αιώνα αδυνατεί να διακρίνει την ποιότητα - αντιθέτως μοριοδοτεί την ποσότητα (π.χ. διαφορετικών τίτλων προσόντων), μια χώρα της οποιας ο νομοθέτης αδυνατεί να κάνει τη διάκριση μεταξύ τίτλου σπουδών από το Caltech και τίτλου σπουδών από το φυσικό Καβάλας, αναγκαστικά θα συνεχίσει να στελεχώνει τον κρατικό μηχανισμό βάσει "τυπικών προσόντων". Έάν, κατά μέσο όρο, η ποιότητα του μέσου τίτλου σπουδών βαίνει μειούμενη, η ποιότητα του επιστημονικού προσωπικού της χώρας θα είναι αντίστοιχη.
Εάν δεν μπορούμε να κάνουμε τη διάκριση της ποιότητας, η πείρα έχει δείξει ότι οι καλύτεροι θα φεύγουν προς τις χώρες που όχι μόνο μπορούν να κάνουν τη διάκριση, αλλά την εκτιμούν με το σωστό τρόπο.

Προς το παρόν, το ζητούμενο είναι να γίνει κατανοητή η ανάγκη διάκρισης της ποιότητας από την ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας. Τα υπόλοιπα έπονται.